Pierwotna lokalizacja Sanoka

Pomnik jedynego króla Rusi Halickiej Daniela Romanowicza umiejscowiony na Placu Halickim we Lwowie.

Pomnik jedynego króla Rusi Halickiej Daniela Romanowicza umiejscowiony na Placu Halickim we Lwowie.

Jadąc w rodzinne strony, za mostem w Trepczy, po lewej stronie mijamy zalesione wzgórza, z których pierwsze to „Horodna„ (grodzisko, często zwane Fajką) oraz po obniżeniu następne wzgórze zwane „Horodyszczem”, co w języku staro-słowiańskim znaczy cmentarzysko.

Minęliśmy właśnie pra-Sanok, pierwszy gród o tej nazwie, który istniał od IX do połowy XIII wieku. Wtedy to nasiliły się najazdy Tatarów, gród został całkowicie zniszczony, a ludność „wycięta”, bądź wzięta w jasyr. W południowej części Rosji rzeka Worskla ma dwa dopływy brzmiące bardzo swojsko – San i Wisłok. Nasuwa się pytanie, czy to nie ludność z naszych stron nie została tam osiedlona i nazwała sobie rzeki identycznie brzmiące do rzek ich zamieszkania?
To pytanie to tylko hipoteza, ale może nie jest bezpodstawna.

Jerzy Ginalski (obecnie dyrektor Skansenu w Sanoku), kilkanaście lat temu dokonał na wzgórzu „Horodna” sensacyjnego odkrycia grodu, gdzie znajdowała się także chrześcijańska kaplica. Gród był siedzibą „posadnika” (namiestnika księcia ruskiego), a odnalezione przedmioty świadczą tylko o bardzo dużej randze grodu Sanokiem zwanego.
Odnaleziono między innymi enkolpiony (krzyże-zawieszki), monetę celtycką, ozdoby srebrne, w tym „kołty” – ozdobne wisiory do diademu damskiego oraz odcisk pieczęci wielkiego księcia Rusi i Nowogrodu.

Grody czerwieńskie (Ruś Czerwona) i ziemia sanocka pierwotnie należały do księcia polskiego Mieszka I, ale w 981 roku zostały zajęte i zhołdowane przez księcia Rusi Włodzimierza Wielkiego.

Krótkotrwale, ale jeszcze dwukrotnie zostały przyłączone do Królestwa Polskiego przez Bolesławów (Chrobrego i Śmiałego). Na trwałe do Korony Polskiej tereny te inkorporował po nagłej śmierci Jurka Trojdenowicza, król Kazimierz Wielki w latach 1340-1349. Gród, który w 1339 roku został miastem, był wtedy już na obecnym miejscu. Zamek był drewniany, choć obwałowania i baszta była kamienna. Obecny zamek pochodzi z roku 1548 roku, choć pierwotnie budowany był w kształcie litery C. Jedno skrzydło runęło w XVIII wieku do Sanu, a drugie Austriacy rozebrali w czasie I wojny światowej.

Wracając do pierwotnej lokacji grodu, jego miejsce było bardzo ważne. Z powodu braku dróg w średniowieczu, główny szlak handlowy od Węgier, a nawet od Cesarstwa Rzymskiego na Ruś prowadził doliną Sanu i Sanok był pierwszym dużym grodem od strony południowej i pełnił rolę jakby strażnicy Rusi od tej strony. Warto dodać, że wąska dolina Sanu w tym miejscu była kontrolowana także budowlą klasztoru obronnego bazylianów, który znajdował się w miejscu obecnej cerkwi w Międzybrodziu, a okoliczne wzgórza doskonale nadawały się do obserwacji. Taką rolę spełniała, np. Diabla Góra, choć jej tajemnicza nazwa wciąż czeka na wyjaśnienie – może przyjdzie czas na wykopaliska także na niej.

Ostatnio pan J. Ginalski na wzgórz „Horodyszcze” odkrył groby całopalne, ale także w pobliżu półziemianki sprzed 1000 lat, w których mieszali ludzie.

Rekonstrukcja tych ziemianek jest wykonywana w Skansenie i w niedługim czasie (dwa-trzy lata), będzie sektor udostępniony zwiedzającym.

Pierwsze trzy daty i okoliczności wspomniane w latopisie ruskim o grodzie Sanok w pierwotnym miejscu

  • 1150 – Gejza II, król Węgier pozostawiwszy tabory na przełęczach (na granicy) zdobył Sanok, uwięził jego namiestnika i zajął wiele wsi w drodze do Przemyśla.
  • 1205 – księżna Halicka Aleksandra, wdowa po księciu Romanie wraz z dwoma synami spotyka się z królem Węgier Andrzejem I i prosi i kuratelę nad nieletnim następcą starszym Danielem, który później został jedynym królem Rusi Halickiej jako Daniel Romanowicz.
  • 1235 – rywalizacja książąt na Rusi doprowadziła, że jeden z niech Włodzimierz Jurjewicz, uciekł do Sanoka jako „worot uhorskich”, czyli jakby granicy węgierskiej – to także świadczy o randze granicznego grodu.
Widok wzgórza Horodna od strony Dębnej.

Widok wzgórza Horodna od strony Dębnej.

Niepokaźne te wzgórza gościły na pewno trzech królów – Gejzę II, Andrzeja I oraz Daniela Romanowicza.

San:

  • Jest 5 co do wielkości rzeką Polski.
  • Największą rzeką Podkarpacia.
  • W górnej części rzeka jest granicą między Ukrainą i Polską, wypływa ze zbocza góry Opołonek.
  • Była rzeką graniczną od września 1939 roku do czerwca 1941 roku między Rzeszą Niemiecką, a ZSRR od źródeł do okolic Jarosławia.
  • San w języku starocerkiewno-słowiańskim określa żmiję, co tłumaczymy, że wije się jak wąż.
  • Jest rzeką górską, w górnym odcinku bardzo nieprzewidywalną i niebezpieczną ze względu na głębokie wiry.
  • Po wybudowaniu zapór wodnych w Solinie i Myczkowcach, rzeka nie wylewa tak groźnie jak wcześniej.
  • W przeszłości zmieniała często koryto jak, np. w XVI wieku, płynęła pod tzw. skałą, dalej gdzie wygon przysiółka Podlas i prosto pod wysokim brzegiem w kierunku Hłomczy. Mrzygłód (dawna Tyrawa Królewska), wraz z Tyrawą Małą lub znaną nam obecnie jako Solną tworzyły jedną całość. Rzeka je podzieliła zatapiając zabudowania; po lewej stronie zostało trzy domy i kościół. Był to koniec miasteczka Tyrawa Królewska, a swoją historię zaczął pisać Mrzygłód.
  • Rzeka, gdzie dojście kiedyś było bardzo łagodne, brzegi trawiaste i latem całe ‘życie towarzyskie’ dzieci i młodzieży w dużej części związane była z tą rzeką. Były kąpiele, plażowania, spacery nad rzeką, ‘pławienia’ koni przez chłopaków, czy po prostu ochłoda po pracy w polu.
  • Rzeka to także miejsce wędkowania i rekreacji.
  • W historii (IX, XII wiek) doliną Sanu przebiegał szlak karawan i wojsk z Węgier do księstw ruskich i odwrotnie, a znane nam wzgórza jak Diabla Góra, Skała, Krzyż, Horodne, Horodna pełniły rolę granicznych strażnic, czy punktów alarmowych.
  • Na wzgórzu Horodna odkryto fortyfikację obwałowania, miejsce kultu i cmentarz z okresu wczesnego średniowiecza, datowane na IX, XII wiek. Tu znajdowała się warownia, która była jakby Prasanokiem.

autor: Pa-Rysz